بناء بر قبوربنای بر قبور، اصطلاحی است به معنای ایجاد هر گونه بنا و سازه بر قبر مردگان. حکم شرعی ساختن بنا بر قبور از اختلافات شیعیان و اهل سنت از یک‌سو و وهابیون در سوی دیگر است. مذاهب اسلامی و به خصوص شیعیان در طول قرن‌ها بر قبور بزرگان و پیشوایان و برخی علمای دینی بنایی ساخته‌اند. این امر ـ با توسعه مفهومی که نزد وهابیت دارد ـ سابقه تاریخی دارد و پیشینه آن به صدر اسلام باز می‌گردد و بنا بر شواهد تاریخی با اعتراض صحابه و تابعین نیز روبه‌رو نشده است. وهابیون معتقدند که ساخت بنا بر قبر اموات، به نوعی زمینه‌ساز عبادت آن‌ها و شرک در عبادت است. فهرست مندرجات۲ - دیدگاه وهابی‌ها ۲.۱ - دیدگاه ابن تیمیه ۲.۲ - دیدگاه ابن قیم ۳ - دیدگاه شیعه ۴ - نمونه‌ای از آیات ۴.۱ - آیه تعظیم شعائر الهی ۴.۱.۱ - مراد از شعائر ۴.۱.۲ - اهمیت تعظیم شعائر الهی ۴.۲ - آیه ذوی‌القربی ۴.۲.۱ - اهمیت دوستی با ذوی‌القربی ۴.۳ - آیه ۳۶ سوره نور ۴.۳.۱ - روایتی از ابن مالک ۴.۳.۲ - دیدگاه منابع اهل سنت ۵ - رنگ کردن و تزئین مساجد ۵.۱ - روایتی از ابن عمر ۵.۲ - آیه‌ای از قرآن ۵.۳ - روایتی از سیوطی ۵.۴ - روایتی از ابن ابی‌حاتم ۵.۵ - روایتی از ابن منیر ۶ - نتیجه بحث ۷ - پانویس ۸ - منبع ۱ - طرح یک پرسشچرا شیعیان بر روی قبور انبیا، ائمه، مسجد و بارگاه می‌سازند و آن را با طلا و نقره مزین می‌نمایند؟ ۲ - دیدگاه وهابیهااز جمله مسائلی که وهابی‌ها بر آن حساسیت شدیدی دارند، ساختن بناء بر روی قبور انبیا و ائمه (علیهم‌السلام) را حرام شمرده، آراستن آن را جایز نمی‌دانند. ۲.۱ - دیدگاه ابن تیمیهابن تیمیه در این باره می‌نویسد: «المساجد المبنیة علی قبور الانبیاء و الصالحین لا تجوز الصلاة فیها، و بناؤها محرم»؛ «مساجدی که بر روی قبور (انبیا و صالحین) بنا گردیده است، نماز خواندن در آن جایز نیست و ساختن بناء بر روی قبور حرام است». [۱]
ابن تیمیه، الجامع الفرید، ص۴۱۰، کتاب الزیارة، المسئلة الرابعة.
۲.۲ - دیدگاه ابن قیمو نیز «ابن قیم جوزی» می‌گوید: «المشاهد المنیة علی القبر، الّتی تعبد من دون اللّه، و یشرک باربابها مع اللّه، لا یحلّ ابقاؤها فی الاسلام و یجب هدمها»؛ «بناهایی که روی قبور ساخته شده است، عبادت در این مکان برای غیر خدا بوده و شرک است. بنابراین بقاء آن از نظر اسلام حرام بوده و از بین بردن آن واجب است. [۲]
مجلسی، محمدباقر، زاد المعاد فی هدی خیرالعباد، ج۱، ص۱۳۴۷.
۳ - دیدگاه شیعهشیعه با الهام از کتاب و سنت، ساختن بناء روی قبور انبیا و اولیای الهی و آراستن آن‌ها را جایز، و آن را نوعی تعظیم شعائر الهی و ابراز محبت و ارادت و مودت نسبت به «ذوی القربی» و مصداق ترفیع خانه‌های که خداوند خواسته آن‌ها رفیع و باعظمت ساخته شوند، می‌داند. آیات و روایات فراوانی در این باره وارد شده است مانند: ۴ - نمونه‌ای از آیاتآیات فراوانی در این باره وارد شده است؛ مانند: ۴.۱ - آیه تعظیم شعائر الهی«وَ مَنْ یُعْظم شَعَائِرَ اللهِ فَاِنَّها مِن تَقْوَی الْقُلُوبِ»؛ «هر کس شعائر الهی را تعظیم و تکبیر کند، آن نشانه تقوای دل‌هاست». ۴.۱.۱ - مراد از شعائر«شعائر» جمع «شعیره» به معنی علامت و نشانه است؛ لکن مقصود از این نشانه، نشانه دینی است. ۴.۱.۲ - اهمیت تعظیم شعائر الهییکی از وظایف مهم مسلمانان بزرگ‌داشت شعائر الهی است. بر طبق همین وظیفه است که بین مسلمانان ـ اعم از شیعه و سنی ـ اهمیت دادن، محترم شمردن و عظمت و شکوه بخشیدن به مساجد و امکان مقدسه (مانند مسجدالحرام و مسجدالنبی حرم مطهر حضرت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، و امام امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در نجف اشرف و...) یکی از شعائر محسوب می‌گردد. به همین جهت مسلمانان در تمام کشورها و شهرهای اسلامی، مساجد را به صورت مجلل و باشکوه و عظمت خاصی بنا می‌کنند و هر کدام بر حسب فرهنگ، آداب و رسوم و بافت اجتماعی و سنتی خود، با استفاده از نقشه‌ها و معماری‌های خاصی به این کار ادامه می‌دهند. شاهد این سخن مساجد رفیع و باعظمت و آراسته‌شده‌ای است که در کشورهای اسلامی به خصوص در کشورهای عربی بالاخص در کشور عربستان سعودی (مرکز وهابیت) به چشم می‌خورند. از جمله گنبد سبز و زیبای قبر شریف پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) یکی از دلیل قاطع بر جواز بنای مسجد و گنبد روی قبور انبیا و اولیاست. بنابراین شیعیان به عنوان تعظیم شعائر الهی و حفظ آثار انبیا و اهل بیت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) و امامان معصوم (علیهم‌السلام) و تکریم از زحمات آنان و نقش واقعی و بسیار سازنده و مؤثر آن بزرگواران در هدایت بشریت به سوی خداوند و کمال و سعادت و به عنوان منادیان راستین توحید و الگوسازی برای آیندگان و انسان‌های موحد و مؤمن در تمام گیتی ـ بناها و مساجدی را بر قبور و سر مزار بزرگان دین می‌سازند و هدف از این کار جز مسائلی که بالا گفته شد، نیست. شیعیان (یعنی پیروان واقعی پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) و امام امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) و دیگر امامان معصوم (علیهم‌السلام) از خاندان پیامبر رحمت می‌باشند که) پیش از گروه‌های دیگر مسلمانان بر یگانگی و وحدانیت خداوند اعتقاد راسخ و شکست‌ناپذیری دارند و از هرگونه شرک به خدا بیزارند و مشرکین را مورد لعن قرار می‌دهند و طبق بیان قرآن کریم شرک را ظلم عظیم می‌دانند. ۴.۲ - آیه ذوی‌القربی«قُلْ لاَ اَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ اَجْراً اِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُربی»؛ «ای پیامبر! به آنان بگو: در برابر انجام رسالت هیچ اجر و مزدی را از شما طلب نمی‌کنم، جز دوستی و محبت اهل بیتم». ۴.۲.۱ - اهمیت دوستی با ذویالقربیبه نظر شیعه بنای قبور اولیا و امامان (علیهم‌السلام) و ساختن مسجد و گنبد بر آن‌ها یا تعمیر و آراستن و تطهیر آن، نوعی ابراز محبت و ارادت و دوستی نسبت به «ذوی‌القربی» (اهل بیت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم)) (عن ابن عباس لمّا انزل اللّه عزّوجلّ «قُل لا اسئَلُکُمْ عَلیه اجراً الاّ المودَّة فی القربی... ، قالوا: یا رَسُولَ اللّه، من هؤلاء الَّذین تودّهم؟ قالَ؛ علی و فاطمة و ابناؤهما.) [۸]
هیثمی، نورالدین علی بن أبی‌بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ح۲۸۹۴۱.
[۹]
هیثمی، نورالدین علی بن أبی‌بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ح۶۲۳۱۱.
است، و این همان کاری است که رسول گرامی اسلام ـ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) ـ به عنوان اجر رسالت از مسلمانان تقاضا نموده‌اند.۴.۳ - آیه ۳۶ سوره نورمیتوان بنای قبر و گنبد، آراستن و تمیز نگه داشتن این مکان‌ها را یکی از مصداق‌های ترفیع خانه‌هایی دانست که خداوند خواسته آن‌ها رفیع و با عظمت ساخته شوند: «فِی بُیُوت اَذِنَ اللهُ اَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فِیْهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیهَا بِالْغُدُوِّ وَ الاَْصال»؛ «(این نور و مصباح) در خانه‌هایی قرار دارند که خداوند اذن داده دیوارهای آن را بالا برند، خانه‌هایی که نام خدا در آن برده شده، صبح و شام در آن تسبیح گویند». ۴.۳.۱ - روایتی از ابن مالکانس بن مالک و بریده از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) روایت کرده‌اند که: وقتی رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) آیه «اَذِنَ اللهَ اَنْ تُرْفَعَ» را خواندند، مردی برخواست و پرسید: یا رسول الله! این کدام بیوت است؟ حضرت فرمود: «بیوت انبیاء». پس ابوبکر برخاست و گفت: یا رسول الله! لابد یکی از این بیت‌ها، بیت علی و فاطمه است؟ فرمود: «بله، از بهترین آن بیوت است». ۴.۳.۲ - دیدگاه منابع اهل سنتدر منابع اهل سنت، اگرچه مطالبی در مذمت این کار بیان شده است ـ از جمله این‌که پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) فرمود: «یَاتی عَلَی اُمُّتی زَمان یَتَباهُونَ بالمساجِدِ»؛ [۱۳]
مسند ابی‌یعلی، الموصلی، ج۵، ص۲۰۰.
یعنی روزی می‌آید که امت من مساجد را وسیله‌ای برای تفاخر خود قرار می‌دهند؛ و از ابن عباس نقل شده که: «لَتُزَ خرفُنَّها کما زَخْرَفَتِ الیَهُودُ و النَّصاری» شما مسلمانان مساجد خود را همچون یهود و نصارا زینت خواهید داد ـ ولی در بین فقهای آنان عده زیادی قائل به جواز این کار شده‌اند؛ به عنوان نمونه:قال ابوحنیفه: لاَباسَ بِنَقش المساجد بِماء الذَهب؛ ابوحنیفه می‌گوید: «تزئین و نقش مساجد با آب طلا اشکالی ندارد». هم‌چنین شیبانی در «جامع الصغیر (لاَ باسَ بان ینقش المسجد بالجصّ، السّاج، وَ ماء الذَّهب)» و احمد العینی در «البنایه فی شرح الهدایة» قائل به جواز هستند و ابن قدامه در «الشرح الکبیر» [۱۸]
مقدسی، ابی‌عمر محمد بن احمد بن قدامه، الشرح الکبیر، ج۱، ص۲۰۸.
قائل به کراهت شده است، و نقل شده: اولین کسی که مساجد را به این طریق تزئین کرد، ولید بن عبدالملک مروان بود و صحابه در مقابل این کار سکوت می‌کردند. پس روشن شد که اولاً: نمی‌توان به طور مطلق ادعای حرمت کرد و ثانیاً: بسیاری از اهل سنت در این کار پیش‌قدم بوده، قائل به جواز هستند. ۵ - رنگ کردن و تزئین مساجدو اما هیچ دلیلی بر رنگ کردن و تزئین مساجد و حرمت این کار وجود ندارد و کسی قائل به عدم جواز نشده است. ۵.۱ - روایتی از ابن عمراز عبدالله بن عمر نقل شده: «انّ المسجد کانَ... فی عهد رَسُول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) باللّبن و الجرید، و اعادَ عُمدهُ خشباً، ثُمّ غیّرهُ عثمان، فزاد فیه زیادة کثیرة، و بنی‌جداره بالحجاره المنقوشة و القصّة، و جعل عمدهُ من حجارة منقوشة، و سقَّفَهُ بالسّاج؛ مسجدی که در زمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) ساخته شده بود، در زمان عثمان مورد بازسازی قرار گرفت؛ به طوری که دیوارها و ستون‌های آن منقوش و رنگ‌آمیزی شده بود». هم‌چنین نقل شده که عمر بن عبدالعزیز مسجدالنبی را منقش کرد و هیچ کسی او را از این کار منع نکرد. ۵.۲ - آیه‌ای از قرآنبنابراین آراستن و تزئین و طهارت و پاکیزگی مساجد در حدی که منزلت و شرافت آن ایجاب می‌کند، کار حرام و قبیحی نمی‌باشد: خداوند می‌فرماید: «فِی بیوت اَذِنَ الله اَنْ تُرْفَعَ»؛ » خانه‌هایی (مساجد) که خداوند اذن فرموده که رفیع و باعظمت ساخته شود. ۵.۳ - روایتی از سیوطیسیوطی در ذیل این آیه نقل می‌کند که: [[|رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم)]] به ما امر نموده که در نزدیکی خانه‌های خود مساجدی بسازیم و از صنایعی بدیع در آن استفاده کنیم و آن را پاکیزه نگاه داریم. ۵.۴ - روایتی از ابن ابیحاتمهمچنین ابن ابی‌حاتم از علمای قرن دوم هجری در ذیل آیه، «ترفع» را به معنای «تعظم» (تعظیم شود) گرفته، در تفسیر آیه می‌گوید: «اذن الله فی بنائها و رفعها و امر بعمارتها و تطهیرها»؛ یعنی خداوند اذن داده به ساختن مساجد و تعظیم و بزرگ‌داشت آن و امر کرده به آبادانی و پاکیزه و طاهر نگاه داشتن آن. ۵.۵ - روایتی از ابن منیرو ابن حجر عسقلانی از ابن منیر نقل می‌کند که: «چون که مردم خانه‌های خود را با عظمت و رفیع و محکم بناء می‌کنند و آن را به شکل مطلوبی تزئین می‌کنند، پس باید چنین کاری در مساجد هم انجام شود تا اهانت و بی‌احترامی به آن‌ها نباشد». و موارد فراوان دیگر که آوردن همه دلایل و مؤیدات در این باره (جواز بنای مسجد بر روی قبور و آراستن مساجد در حدی که ایجاب می‌کند) در این مختصر نمی‌گنجد و خود مقالات و کتاب مستقلی را می‌طلبد. ۶ - نتیجه بحثاز دقت و توجه به آیات و روایات گذشته به‌روشنی ثابت می‌شود که ساختن بارگاه و مسجد در کنار مزار شریفه اولیای الهی و تزئین و تطهیر آن‌ها ولو با طلا و نقره هیچ‌گونه اشکال شرعی ندارد.؛ بلکه این عمل جزء شعائر الهی، و نوعی مودت عملی به اهل بیت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) است. هم‌چنین مصداق تکریم خانه‌هایی است که خداوند خواسته آن‌ها رفیع و باعظمت ساخته شوند. ۷ - پانویس۸ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «بناء بر قبور»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۴/۰۷. |